Hen và suyễn là hai chứng bệnh cùng phát sinh chủ yếu từ tạng phế có những đặc điểm riêng biệt. Hen là biểu hiện của đàm đọng gây tiếng thở khò khè, bệnh liên quan mật thiết tới sự thay đổi thời tiết hoặc tiếp xúc với chất lạ kể cả ăn uống. Còn suyễn là biểu hiện của sự nghẽn tắc phế khí nghiêm trọng, co kéo, tiếng rít điển hình phải há miệng ngồi phục mới thở được.
Trên lâm sàng chia các thể hen hàn và hen nhiệt, suyễn thực và suyễn hư. Tùy thể bệnh mà có biểu hiện khác nhau và áp dụng bài thuốc khác nhau.
Hạt hạnh nhân
Thể hen hàn: Do nhiễm ngoại cảm phong hàn hoặc gặp phải các chất lạ do ăn uống, tiếp xúc hoặc gió lạnh… gây ra khó thở khò khè, nằm ngồi không yên, ngực tức, đờm ít, trắng hoặc không có đờm, rêu lưỡi trắng mỏng. Mạch trầm trì.
Bài thuốc: tô tử giã giập 12g, bán hạ chế 20g, đương quy 20g, hậu phác bỏ vỏ 16g, tiền hồ 16g, nhục quế 0,8g, trần bì 0,8g, cam thảo 0,8g. Tất cả cho vào nồi thêm 1.600ml nước, sắc kỹ rồi lọc bỏ bã lấy 250ml, chia đều 5 lần, ngày uống 4 lần, tối uống 1 lần. Uống khi thuốc còn ấm.
Thể hen nhiệt: Do nhiệt uất tích ở trong lại cảm phải phong tà gây ra khó thở khò khè, bứt rứt khó chịu, tức ngực, đờm vàng, rêu lưỡi vàng đục, chất lưỡi đỏ. Mạch sác.
Bài thuốc: bạch quả nhân 0,8g, hoàng cầm 16g, hạnh nhân bỏ vỏ 12g, tang bạch bì 20g, tô tử (giã giập) 12g, cam thảo 0,8g, ma hoàng (bỏ mắt) 12g, bán hạ 16g, khoản đông hoa 0,8g. Tất cả cho vào nồi thêm 1.700ml nước, sắc kỹ lọc bỏ bã lấy 250ml, chia đều 5 lần, ngày uống 3 lần, tối uống 2 lần, uống khi thuốc còn ấm.
Thể suyễn thực: Do phong hàn uất ở trong phế, khí nghịch lên gây suyễn, thở gấp có tiếng rít, há miệng, không nằm được, tức ngực, phải ngồi phục mới thở được. Người mệt mỏi, đờm trắng.
Bài thuốc: ma hoàng bỏ mắt 24g, hạnh nhân bỏ vỏ 24g, cam thảo 24g. Các vị trên thêm nước 900ml, sắc kỹ lọc bỏ bã lấy 120ml.
Uống ấm chia đều 2 lần, chú ý nếu lần 1 uống sau 30 phút suyễn hết hoặc giảm 7-8 phần thì thuốc còn lại chia đều 2 lần uống trong ngày. Nếu lần 1 uống sau 2 giờ suyễn chưa cắt uống hết phần còn lại.
Thể suyễn hư: Cơn suyễn ngắn yếu, người rất mệt, hụt hơi, nói phều phào, tinh thần yếu đuối, vận động mạnh cơn suyễn tăng. Bệnh nặng thì hai mu chân sưng, người ớn lạnh. Mạch vi tế.
Phương pháp điều trị:
Nếu thiên về phế hư: bổ khí sinh tân.
Bài thuốc: nhân sâm 12g, mạch môn (bỏ lõi) 48g, ngũ vị 12g, sinh khương 3 lát, nước 1.400ml. Cho vào nồi sắc kỹ lọc bỏ bã lấy 150ml.
Uống ấm chia đều 5 phần, ngày uống 4 lần, tối uống 1 lần.
Nếu thiên về thận hư: bổ hỏa trợ dương.
Bài thuốc: hoài sơn 16g, trạch tả 12g, sơn thù 16g, đan bì 12g, bạch linh 12g, thục địa 32g, hắc phụ tử 0,4g, quế chi 0,4g, mạch môn bỏ lõi 12g, sinh khương trấp 3 giọt.
Tất cả cho vào nồi (trừ sinh khương trấp) thêm 1.700ml nước, sắc kỹ lọc bỏ bã lấy 250ml, hòa sinh khương trấp khuấy đều. Uống ấm chia đều 6 lần, ngày uống 4 lần, tối uống 2 lần.
Lời khuyên của thầy thuốc: Để phòng tránh hen suyễn, người bệnh nên chú ý: tránh gió lạnh và khi thời tiết thay đổi, buổi sáng khi mới ngủ dậy không ra ngoài trời sớm, không uống nước lạnh, giữ ấm cổ; kiêng không ăn các thức ăn lạ, thịt chó, thịt trâu, thức ăn sống, ăn đủ chất dinh dưỡng; vận động nhẹ nhàng; nghỉ ngơi, luyện tập đều đặn.
TTND.BS. Trần Văn Bản (Trung ương Hội Đông y Việt Nam)
