“Đơn” theo YHCT thuộc về chứng phong nhiệt, được biểu hiện ở một số triệu chứng như sưng, đỏ, đau, ngứa. Đơn là màu đỏ, màu son, thực chất đó là các bệnh viêm cơ nhục (viêm vú, bắp chuối…), mụn nhọt, dị ứng, ban chẩn, mẩn ngứa… Để trị bệnh đơn, YHCT thường dùng những cây thuốc mang tên đơn. Dưới đây, xin giới thiệu một vài bài thuốc tiêu biểu.
Đơn đỏ, còn gọi là bông trang đỏ – là cây vừa làm cảnh vừa làm thuốc. Bộ phận dùng của đơn đỏ là hoa, lá, rễ; thu hái quanh năm, tươi hoặc khô đều được. Trong nhân dân thường dùng lá để chữa các chứng:
Cây đơn đỏ
Mẩn ngứa, dị ứng: lá đơn đỏ 25g, sắc uống ngày 2 – 3 lần, trước bữa ăn hoặc phối hợp với lá đơn tướng quân, kim ngân hoa, ké đầu ngựa, lá mã đề, mỗi vị 12g. Sắc uống, ngày 1 thang, chia 3 lần trước bữa ăn.
Chữa nhọt độc, đinh râu, lở ngứa: phối hợp với các loại lá tươi như lá cỏ thài lài, lá bầu đất, lá đậu ván, đồng lượng. Tùy theo diện tích bề mặt của mụn, nhọt, to hay nhỏ mà lượng lá có thể dùng nhiều hay ít. Các loại lá rửa sạch, giã nát, rồi đắp và băng lại nơi bị bệnh, ngày 1 lần.
Chữa lỵ: hoa đơn đỏ 10 – 15g/ ngày, sắc uống trước bữa ăn. Rễ tươi ngâm rượu (100g dược liệu ngâm trong 400ml rượu 30 độ), sau 2 tuần là được, mỗi lần uống 20 – 30ml, ngày 2 – 3 lần trước bữa ăn.
Đơn lá đỏ còn gọi là đơn mặt trời, cũng là một cây vừa làm cảnh vừa làm thuốc. Thu hái lá vào lúc cây sắp ra hoa, phơi khô. Trước khi dùng, sao vàng. Theo YHCT, đơn lá đỏ có vị cay, hơi đắng, có tác dụng khử phong, thanh nhiệt, thông kinh, hoạt lạc, chỉ thống. Lá đơn đỏ trị các bệnh:
Trị mụn nhọt, mẩn ngứa: lá đơn lá đỏ 6 – 9g/ ngày, sắc uống trước bữa ăn. Có thể phối hợp với kim ngân hoa hoặc kim ngân đằng, ké đầu ngựa, liên kiều, mỗi vị 8-12g, sắc uống ngày 1 thang, chia 3 lần trước bữa ăn.
Trị tiêu chảy lâu ngày hoặc kiết lỵ ở trẻ em: liều lượng tùy theo tuổi, có thể tăng dần từ 4 – 12g, sắc uống ngày 3 lần trước bữa ăn.
Đơn tướng quân: còn gọi là gioi 3 lá. Bộ phận dùng của cây là lá thu hái vào mùa hạ, tươi hoặc khô. Theo YHCT, đơn tướng quân có vị hơi chát, tác dụng giải độc, tiêu viêm. Dùng trị các bệnh:
Nhọt độc, sưng tấy, mẩn ngứa, mày đay, dị ứng: ngày dùng 50 – 100g lá tươi, sắc uống hoặc sắc lấy nước tắm rửa.
Trị viêm họng đỏ, viêm phế quản cấp và mạn bằng cách chế thành cao đặc rồi phối hợp với mật ong và tá dược làm viên hoàn, ngày dùng 10 – 20g chia 3 lần uống trước bữa ăn.
Đơn rau má: còn gọi là rau vẩy ốc, vẩy ốc đỏ. Bộ phận dùng: toàn cây. Theo YHCT, đơn rau má có vị chát, tính hơi ấm, có tác dụng cố tinh, tiêu tích, tán ứ, hoạt huyết, lợi thấp. Đơn rau má trị các bệnh:
Trị di tinh ở nam giới hoặc khí hư bạch đới ở phụ nữ: quả đơn rau má, quả kim anh (bỏ hạt), rễ bạch quả, rễ thích tật lê, rễ thiên hoa phấn, mỗi vị 9g, sắc uống, ngày 1 thang.
Toàn cây đơn rau má ngâm rượu uống chữa phong thấp tê đau: rễ tươi ngâm rượu (100g dược liệu ngâm trong 400ml rượu 30 độ), sau 2 tuần là được, mỗi lần uống 20-30ml, ngày 2-3 lần trước bữa ăn.
GS. TS. Phạm Xuân Sinh
